[1]  Dat is althans de opvatting van de adjunct-directeur van uitzendorganisatie ABU http://www.abu.nl/cms/showpage.aspx?id=12575 [2] Trouw 14 mei 2014. Kamps is overigens directeur van ABU.

Op uitnodiging van de Trentino School of Management ging ik op 20 januari als gastdocent voor een dag met de trein op weg naar Trento. Een reis die ik voor de verandering eens per trein maakte. Geen probleem, duurt een paar uur langer dan met het vliegtuig maar dan zou de reis ook eindigen op een paar honderd meter van het hotel dat door de organisatie was geboekt. Met 300 kilometer per uur door Duitsland razen heeft ook wel wat. De Duitse Sauberkeit en Punktlichkeit garanderen een aangenaam verblijf in de ICE. Dacht ik. Maar dat viel tegen. Maakte ik me al een beetje zorgen over de extreem korte geplande overstaptijden, het kon nog erger.

De overstap Mannheim-Munchen ging goed. De trein stond aan de andere kant van hetzelfde perron en voor ik er erg in had, raasden we weer verder. Tot de mij als frequent treinreiziger zo bekende mededeling klonk. Vanwege een verstoring zouden we omrijden, en dat kostte 40 minuten. Er werd weinig meer geraasd (nou ja, door mij een beetje) en de tien minuten overstaptijd die voor Munchen-Trento was gepland, bleek veel te kort. Of de reizigers voor Trento zich maar even bij de balie wilden melden. In een schoon station – iets waarvan ik niet eens meer wist dat dat ook kan na mijn vele reizen met de NS-reizigers waarvan een aanzienlijk deel lijkt te denken dat er toch niet voor niets schoonmakers bestaan – kreeg ik aan de balie een kaartje waarmee ik via drie overstappen alsnog in Trento aan zou komen. Oja, de eerste vertrok pas over twee uur.

Geen nood. Een mens moet toch ook eten, niet waar? De keus op de Backfisch mit Kartoffelsalat was een goede. Biertje erbij en de zuid-Duitse keuken bewees weer eens goed te zijn. Mensen kijken is een andere mogelijkheid om twee uur aangenaam door te komen. Zoals naar die man aan de bar met bierbuik, vleespet en kunstig gepunte snor die een biertje met een Schnapps zat te drinken. Of die combinatie hier ook een kopstoot heet, weet ik niet maar een bord voor zijn hoofd had hij zeker. Tenminste als ik het afmeet aan de bijna hunkerende blikken die hij om de paar seconden naar een vrouw een paar krukken verderop wierp. Beetje zielige vertoning van deze soortgenoot, maar de tijd vloog voorbij.

In de Regional Zug naar Innsbruck. Voor het eerst dit jaar dikke flinke pakken sneeuw gezien. Overgestapt in de boemel naar Brenner terwijl ondertussen plaatsnamen als Garmisch Partenkirchen, Kufstein en Steinach voorbij stommelden, waarna een half uur overstaptijd wachtte voor de sukkelgang naar Bolzano. Maar wacht, Sjaak denkt slim te zijn. Ik stap op een spekglad perron in de gereedstaande trein naar Franzensfeste waar op Binario/Gleis 1 de trein naar Bolzen wacht. Slimme actie? Nauwelijks want in Bolzano moest ik alsnog wachten op de trein die me volgens het oorspronkelijke plan naar Trento zou hebben gebracht. En koud dat het was 'savonds om elf uur op een station waar niets meer open is behalve de chipsautomaat. Dat was vooral lachwekkend omdat ik al had gemerkt dat het personeel in een Italiaanse trein de winter zelf probeert te overwinnen door de kachel tot helse hoogten op te jagen. Het bordje 'vertraagd' in twee talen leek overigens alleen te zijn opgehangen om de sporadische passagiers schrik aan te jagen want keurig op tijd vertrokken we naar Trento.

Gelukkig had de hotelkamer een bad, dus om de reis te vergeten, besloot ik een uurtje in mijn eigen vuil te weken. Na een korte nacht in een heerlijk bed op naar de conferentie. Het schattige meisje aan de hotelreceptie verzekerde me dat het toch zeker wel vijftig minuten lopen was. Ik kon beter de bus nemen. Eigenwijs zette ik er toch de pas in; zo zie je nog iets van een stad. Wat voor klok ze hier gebruiken weet ik niet, maar terwijl ik het hotel uit struikelde, was ik er al bijna. Nog geen twintig minuten lopen. Wat mij betreft kon het feest beginnen. Maar eerst nog kennis maken met de andere sprekers: de professoren Bordogna en Gian Primo Cella, ILO-man Luc Kortebeeke en college-onderzoeker Paolo Tomasetti.

Scioperi e conflitto industriale in Italia e Europa. Tendenze di lungo periodo, transformazioni e recenti prospetti.

Het eerste programma onderdeel bestond uit een college door Lorenzo Bordogna die af en toe op humoristische wijze werd onderbroken door zijn secondant Cella die aanvullende informatie leverde, vaak in de vorm van anekdotes. De kern van het verhaal was dat de staking aan een terugtocht bezig is en misschien wel zal verdwijnen in Europa. Maar we moeten ons wel realiseren dat er andere vormen voor in de plaats komen zoals de grote demonstraties van de afgelopen jaren op Europese pleinen hebben laten zien. Cella is het hier maar ten dele mee eens; volgens hem is er wel toekomst voor de staking.

Na een lunch met lokale lekkernijen begon het tweede deel. Ik mocht het spits afbijten met een praatje van 15 minuten, waar 10 minuten was gevraagd en ik er 20 van probeerde te maken. Verteld over het onderzoeksprogramma van het IISG rond arbeidsconflicten en het bestaan van de IASSC en aan de hand van een aantal grafieken laten zien dat de standaardreactie de eerste vijf jaar na een economische crisis is dat er minder wordt gestaakt. Maar dat dit na 1929, 1973 en 2008 wel telkens anders vorm kreeg. De crisis van 1929 vond plaats in een wereld die nog aan het bekomen was van de revoluties na de Eerste Wereldoorlog, de tevergeefse grote stakingsbewegingen van die tijd om de verworvenheden van 1918 te beschermen en de opkomst van het fascisme. De politieke en ideologische sfeer in de wereld was toen heel anders dan tijdens de jaren na 1973 toen de wereld nog nasidderde van het jongerenprotest uit de jaren zestig en de grote stakingsbewegingen van 60-70. Links leek de wereld nog steeds te gaan veroveren. Niets bleek echter minder waar, want juist in reactie op die bewegingen en de crisis van 1973 veroverde Rechts weer veel terrein terug. De crisis van 2008 vond plaats in een maatschappij waarin het neo-liberalisme de overhand had met zijn 'je kunt alles aan de markt overlaten', 'alles kan in geld worden uitgedrukt', en 'problemen kun je het best individueel oplossen, daar is geen collectieve aanpak voor nodig'. Rond 2010 was de stakingsactiviteit in 17 westerse landen op een zo'n laag niveau als niet vertoond sinds 1900. Zal de staking verdwijnen? Ik ben historicus en geen waarzegger, maar zolang er mensen bestaan die in een ondergeschikte positie hun brood verdienen, zullen er sociale conflicten bestaan. Welke vorm deze ook aannemen.

Luc Kortebeek was aan de beurt. Deze oud-voorman van het Belgische vakverbond ACV is nu als voorzitter van de Workers' Group betrokken bij de ILO. Hij schetste in het kort de geschiedenis van de ILO (ontstaan in de tijd vlak na de Eerste Wereldoorlog toen er brede consensus ontstond dat ook arbeiders recht hebben op een fatsoenlijk bestaan). Deze mening bleef uiteraard overheersend onder vakbondsvertegenwoordigers binnen de ILO, maar ook de vertegenwoordigers van de werkgevers en de lidstaten vonden dit. Tot in de jaren tachtig het neo-liberalisme baan brak en al helemaal toen de Muur viel. De consensus verdween en steeds weer proberen werkgeversvertegenwoordigers om ILO-conventies onderuit te halen. Sinds een aantal jaren proberen ze dat ook bij het recht op staken. Juist in een periode dat er haast niet wordt gestaakt, willen ze het recht erop betwisten. Ze doen dat ongetwijfeld om te bewerkstelligen dat de goede loop van internationale productieketens niet in gevaar kan komen.

Paolo Tomasseti van onderzoeksinstituut ADAPT van de universiteit van Bergamo nam als laatste het woord. Hij liet zien hoe de aard van de arbeid de laatste jaren enorm is veranderd. Er bestaat minder zekerheid voor de werknemer, hij moet flexibeler werken en concurreren met veel meer collega's dan voorheen. De staking is een oud en beproefd middel maar hoe de kwetsbaren, geindividualiseerde en gefragmentariseerde (meer dan een baan tegelijkertijd) arbeider daar in de toekomst mee om zal gaan is onduidelijk. Temeer daar er ook sprake is van een dalend lidmaatschap van vakbonden. Hij ziet maar een oplossing, de bonden moeten terugkeren naar hun oorsprong. Dat betekent dat mensen weer collectief moeten leren denken zij het op een nieuwe manier. De bonden moeten daarnaast terugkeren naar de arbeidsmarkt, dat waar ze ooit voor zijn opgericht. Dus zich richten op baanbehoud en betere arbeidsvoorwaarden.

Ook de na deze drie referaten volgende vragenronde en discussies waren levendig. Bordogna, om er iets uit te pikken, vroeg zich af hoe belangrijk het neoliberalisme eigenlijk was voor de geconsteteerde daling van de stakingsactiviteit sinds de Jaren tachtig. Er zijn toch in die Jaren ook linkse regeringen geweest. Het enige antwoord dat ik hierop kon geven was dat ook grote delen van politiek links en de vakbeweging het neoliberalisme hebben omarmd. Zelfs op het hoogtepunt van de crisis hebben ze er grote moeite mee deze ideologie los te laten (en zo medeschuld aan de crisis te erkennen.

Al het gezegde werd simultaan vertaald. Een vermoeiende aangelegenheid. Voor de vertalers maar zeker ook voor Luc Overbeeke en mij die als enigen niet in hun moedertaal spraken. Maar goed,je moet wat overhebben voor de wetenschap. Na drie uur aan een stuk was het voorbij, werden de sprekers en deelnemers aan de discussie bedankt en ging ieder zijn weegs. Een ervaring rijker.

Echte museums

's Avonds hebben Luc en ik samen gegeten in het restaurant van ons hotel en dat was zeker niet verkeerd. Een soort dikke aardappelsoep gevolgd door polenta met runderhachee legden bij mij althans de bodem voor een goede nachtrust.

De volgende dag moest ik tot zes uur wachten voor de trein weer naar het noorden vertrok. Dus wat doe je dan? Dan ga je lopen. Hele einden heb ik door het stadje gewandeld en de geschiedenis van het Concilie van Trente geprobeerd op te zuigen. Weet u het nog, in Trente probeerde de kerk van Rome te redden wat er te redden viel. De protestanten die eigenlijk wel gelijk hadden met hun kritiek op de kerk moest de wind uit de zeilen worden genomen en dat lukte aardig. Als je zo aan het lopen bent, dan kun je makkelijk twee museums bezoeken want ook daar kun je lekker doorstappen. Hier trouwens geen door zwart bebrilde directeuren met puntige hollewippers bedachte leukigheidjes die erop zijn gericht om de concurrentie met Blijdorp of de Efteling aan te gaan. Nee het zijn nog plaatsen die ten doel hebben de bezoekers te laten verwonderen en bewonderen. En dat deed me goed. Tussendoor nog wel een keer genoten van de lokale keuken met koolsla, polenta en heerlijk rundvlees.

Waar zouden we zijn zonder de trein?

Op naar de trein die me met slecht een overstap in Munchen naar huis zou brengen. De rechtstreekse reis naar Munchen ging voorspoedig al begreep ik een aantal van die types die voortdurend door de trein aan het heen en weer lopen waren niet helemaal. Dat bleken buitenlanders zonder paspoort of kaartje te zijn. Afkomstig ergens uit Afrika, hoewel dat van het complete gezin niet helemaal duidelijk was. Uiteindelijk werden ze in Duitsland vlak voor Munchen allemaal de trein uitgezet. Lastig hoor, aan de ene kant heb ik met ze te doen, maar aan de andere kant kun je verwachten dat je de trein wordt uitgezet als je zonder papieren reist. Politieke vluchtelingen waren ze niet, anders hadden ze wel asiel aangevraagd lijkt me. Afijn, na een lange tijd dat de trein stilstond en ik me wederom zorgen maakte over de aansluiting, reden we nog net op tijd Hauptbahnhof Munchen binnen. Snel naar de slaaptrein. Wat een weelde, met zes mannen in een coupe op evenzoveel bedden. Toen ik als laatste binnenkwam, rook het al aardig naar de Parijse metro zoals ik me die herinner uit de jaren zeventig. En om mij me op mijn gemak te laten voelen, vulde een van de passagiers de atmosfeer geregeld bij met een wolk moleculen van de juiste soort. In een van de twee bovenste bedden lag ik toch prinsheerlijk te slapen, er nu voorgoed van overtuigd dat ik niet lijd aan claustrofobie, mensenschuwheid en bovenmatige gevoeligheid voor de luchtjes van vreemde mannen. Veertien uur na vertrek rolden we Utrecht CS binnen, het zat er op. Ja, lieve kijkbuiskinderen, het was me het avontuur wel, maar volgende keer ga ik toch weer per CO2 producent op reis.

 

 

 

 

 

 

 

 

In collegezalen vonden de simultane bijeenkomsten plaats waarbij er in de pauzes koffie en thee werd geschonken. Tijdens een sessie van twee uur geven drie, vier, vijf of zelfs zes onderzoekers een verslag van hun onderzoek. Dat doen ze door een praatje, vaak vergezeld van een powerpointpresentatie, maar als het goed is hebben ze hun verhaal al eerder aan de voorzitter van hun sessie opgestuurd, in de vorm van een paper. Daarna is het woord meestal aan een commentator die over iedere paper opmerkingen maakt en ook vaak enkele vragen stelt. Vervolgens mogen mensen in de zaal zich ermee bemoeien en barst de discussie los. Dat geheel duurt zoals gezegd twee uur, een tijdschema waar een goede voorzitter zich aan houdt want een half uur (en tijdens lunchtijd een uur) later begint de volgende bijeenkomst. Dat het heel belangrijk is dat de voorzitter zich hier aan houdt heeft ook te maken met het feit dat het twee uur op houten bankjes zitten voor de moderne mens wel erg veel gevraagd is. Zeker sinds ik een moderne bioloog heb horen betogen dat de stoel een grotere moordenaar is dan vet en suiker bij elkaar, voel ik me lichamelijk niet meer op mijn gemak bij zo'n lange zit.

 

De staat verdrukt, de wet is logen

 

Deze zin uit De Internationale zoals vertaald door Henriette Roland Holst heb ik heel wat keren gezongen sinds mijn zestiende jaar. Ook de mannen en vrouwen van de PvdA murmelen deze woorden nog op hun jaarlijkse feestje. En niet alleen zij. Ook de radicalere varianten van sociaaldemocraten zoals de paar leden van de Internationale Socialisten, het handjevol aanhangers van het echte Stalin communisme in de NCPN en allerhande andere gelovigen in een betere wereld die zal ontstaan onder de vleugels van hun eigen partij laten hun stembanden regelmatig trillen met deze haat voor de staat. Een haat overigens die binnen de maatschappij breder wordt gedragen. De SP, die zich beschouwt als de enige opvolger van Troelstra en Den Uyl, hoort in dit rijtje overigens niet thuis want daar laat men zich na het afscheid van het radicale socialisme opzwepen door Bob Fosko of de woorden van wijlen Glastra van Loon.

We zitten nu vlak voor de verkiezingen voor de gemeenteraden. Alle politici, ook zij die de Internationale als strijdlied nog wel eens aanheffen of die zich beroepen op het erfgoed van het socialisme, slaat de schrik om het hart als ze zien dat er misschien maar heel weinig mensen gaan stemmen voor een vertegenwoordigend orgaan van de verdrukkende staat. Die mensen twijfelen niet ten onrechte want iedereen die weleens tegenover een staatsorgaan heeft gestaan, weet dat deze moloch je met gemak verbrijzelt. Bureaucratie kent namelijk geen mededogen. Dat zagen die oude socialisten goed.

 

Er is echter iets vreemds met die verhouding van de linkse uitersten ten opzichte van de staat. Juist sociaaldemocraten van alle stromingen pleiten namelijk voor een machtige staat. Toen de Rotterdamse sociaaldemocraat Piet Honig er eind negentiende eeuw nog eens over nadacht, kwam hij tot ‘de overtuiging dat in geval de sociaaldemokratie ooit als zegevierend ideaal uit den strijd zou komen, haar beginsels en theorieën, slechts zouden kunnen tot stand komen door dwang, door onderwerping aan een ijzeren tucht, van hen, die het al dan niet eens waren…..Ik zag hoe het staatsgezag almachtig werd, hoe de staat op het leven van den mensch zou beslag leggen, als het ware van de wieg tot het graf.’ Honig werd anarchist.

Wat hij beschreef is in de afgelopen eeuw inderdaad gebeurd. De radicale sociaaldemocraten in Rusland en China gingen hier het verst in maar ook hun zoetgevooisde broeders en zusters van de gematigde sociaaldemocratie of het democratisch socialisme bouwden aan een zo machtig mogelijke staat. Want een staat waar de sociaaldemocratische partij deel van was, ja die was niet meer logen en verdrukken deed ze al helemaal niet.

Gesteund door sociaaldemocraten groeide de Nederlandse staat uit van een apparaat dat in 1870 door belastingen 8 procent van het nationaal inkomen afroomde, 9 procent dertig jaar later en 27 procent in 1950. In 1990 was het zelfs 28 procent. In 2012 was het percentage gedaald tot 23, nog steeds ruim boven het vooroorlogse niveau van maximaal 18. In deze percentages zijn de premies voor volks- en werknemersverzekeringen overigens niet opgenomen. Dat zijn immers gewoon verplichte verzekeringen zoals een autoverzekering dat ook is. Als we deze sociale premies wel meetellen dan stijgt de gemiddelde belastingdruk trouwens tot 38 procent (2009).

 

De staat legt dus een groot beslag op het geld dat de Nederlandse werkers bij elkaar brengen. Maar daar krijgen we wel iets voor terug. Mooie wegen, natuurbeheer, F-16’s, onderwijs, zorg voor de minder bedeelden en een schattig koningshuis. Dat is toch mooi!? De grootste sociaaldemocratische partij heeft de afgelopen 75 jaar geregeld mee kunnen regeren en vindt het wel best zo. De staat haalt van iedere verdiende euro bijna 40 eurocent af en doet daar leuke dingen voor de mensen mee. Er zit wel een addertje onder het gras. Op arbeid is de belastingdruk namelijk 36 procent en op kapitaal slechts 15 procent, terwijl de belastingdruk op consumptie 26 procent bedraagt (BTW, accijnzen). Een werknemer levert van zijn loon dus 36 procent in en als hij met de resterende centen iets gaat kopen een extra 26 procent; in totaal is dat een druk van 53 procent voor arbeiders. Dat zullen de socialisten van honderd jaar geleden zich toch anders hebben voorgesteld, maar die zongen dan ook nog vol overtuiging dat de staat verdrukt.

Hoe zit het nu met die genoemde linkse kritikasters van de PvdA die nog steeds enthousiast zingen dat de wet logen is? Die zien (en daar vinden ze de SP aan hun zijde) bij ieder probleem de staat als de oplossing. De uitkeringen moeten omhoog, er moet op zijn Keynes worden geïnvesteerd en vadertje staat moet banen scheppen. Een beetje schizofrene visie dus. Een visie overigens die we bij wel meer mensen tegenkomen. Wat dacht u van de middenstander die steen en been klaagt over de belastingen maar wel vooraan staat als er ergens een subsidieregeling voor komt. Of de hooligan die zijn broek laat zakken als er een politie agent voorbij komt maar wel vindt dat hij recht heeft op een extra toeslag. En dan hebben we nog de bankier die vrijheid van handelen wil, maar als het fout gaat de tent door de staat laat redden. Zo scheldt iedereen op zijn eigen manier op de staat, maar zoekt als er iets fout gaat snel beschutting onder de paraplu van diezelfde overheid.

 

De progressieve krachten van een eeuw geleden zongen vol geestdrift dat de staat een onderdrukkende instelling was. Zij dachten echter tegelijk dat als zij die staat zouden overnemen er geen vuiltje meer aan de lucht zou zijn. Nu de sociaaldemocratie een deel van de staat is geworden en haar idealen voor een deel gemeengoed zijn geworden in andere politieke stromingen blijkt dat veel mensen de geschapen almachtige staat toch nog steeds als een vijand beschouwen. Misschien wordt het tijd terug te keren naar de gedachte dat het instituut staat als zodanig het in zich draagt dat het almachtig wil worden en wordt het tijd het tij te keren. Terug naar de gedachte dat de staat verdrukt en de wet logen is, maar dan de kritiek niet laten verwoorden door partijen die zelf denken die staat wel in toom te kunnen houden. Initiatieven die her en der de kop opsteken in reactie op de crisis en de onmacht en het terugtreden van de staat leveren mogelijk meer inspiratie voor veel mensen dan een herhaling van de opbouw van nog grotere staatsmacht. Gematigde en radicale sociaaldemocratie zijn geen deel meer van de oplossing maar vooral een probleem. Nu blijft natuurlijk de vraag of je moet gaan stemmen en zo ja waarop want de gedachte dat het niet uitmaakt of je nou door de hond of door de kat wordt gebeten is springlevend. Ik ben in ieder geval een grotere twijfelaar dan ooit.